نحوه‌ی ویراستاری کتاب
ویراستاری کتاب امر بسیار پیچیده و مهمی است که سبب می‌شود نتیجه‌ی زحمات یک نویسنده به ثمر بنشیند. در واقع وقتی شما کتابی را مطالعه می‌کنید و از قدرت قلم نویسنده گرفته تا صفحه آرایی و روان بودن متن لذت می‌برید، حاصل زحمات نویسنده و ویراستار می‌باشد. بسیاری از کتاب‌ها نوشته شده‌اند که با وجود بار علمی قابل قبول نتوانسته‌اند فروش قابل توجهی نیز کسب کنند و تنها دلیل آن عدم انجام ویرایشگری بر روی کتاب و یا ضعف در این قسمت است.
لازم به ذکر است که استودیو صفحه آرایی آرنگ با طراحی ابزار ویراستیار آنلاین و همچنین نرم افزار ویراستار متن فارسی تا حدود بسیار زیادی این مشکلات ویرایشی را برای مخاطبان خود مرتفع کرده است.
ویراستاری باید کاملا طبق اصول و قواعد انجام گیرد و در طی آن کلیه‌ی اشتباهات از نوع فنی، زبانی، ساختاری، علمی، محتوایی و تخصصی و حتی علائم نگارشی تصحیح شوند. بازخوانی و نمونه خوانی حتما توسط ویراستار انجام شوند تا نتیجه‌ی دلخواه حاصل گردد. حتی گاهی اوقات لازم است یک ویراستار، یک مترجم خوب نیز باشد تا متون ترجمه شده اگر برای ویرایشگری ارسال شدند، قادر به انجام آن باشد.
برای انجام ویرایش متن بهتر است چندین کار را انجام دهید که شامل، بخش‌بندی کتاب، مطالعه‌ی کامل کتاب، ایجاد وقفه‌ی چند هفته‌ای پس از ویرایش اولیه‌ی کتاب، مبتنی بر کامنت‌ها، ویرایش دوم را انجام دهید، بازخورد دیگران را نیز بگیرید، با صدای بلند نوشته‌ای که قرار است ویرایش شود را بخوانید. با انجام اصول گفته شده، توانسته‌اید نحوه‌ی انجام ویراستاری کتاب را به نحو احسن به پیش ببرید و نتیجه‌ی بسیار مطلوبی نیز دریافت کنید. (منبع)
انواع ویرایش
ویرایش در عمل ویرایشگری به سه نوع تقسیم می‌گردد که عبارتند از:
- فنی: اصلاح غلط‌های املایی، نیم فاصله، اعراب گذاری، قرار دادن نمایه و جدول و نمودار و فرمول‌ها در مکان درست خود، بررسی اندازه و فونت قلم، تعیین عنوان‌ها و زیر عنوان‌ها و تهیه‌ی فهرست مطالب بر اساس آن، پاراگراف‌بندی صحیح، جایگذاری معادل‌های فارسی با شرط عدم ایجاد ابهام، بکارگیری قواعد عدد نویسی و فرمول نویسی، درج پانویس، مشخص کردن نقل قول‌ها و غیره.
- زبانی – ساختاری: اصلاح ابهامات، برطرف‌سازی خطای دستوری، حذف کلمات عامیانه در نوشته‌ی رسمی و برعکس، ساده‌سازی و روان کردن متن، کوتاه‌سازی جملات بلند، رفع تناقضات، جمله‌بندی صحیح و اصولی، حذف اصطلاحات زائد و تکراری و غیره.
- ویرایش تخصصی/علمی یا محتوایی: حذف موارد نقض‌کننده‌ی مستندات علمی، توضیحات ضروری و درج در کامنت، یک‌دست‌سازی نوشتار، کاهش جملات نامتعارف و غیر مستند، افزودن نکات ضروری در صورت تأیید نویسنده و غیره.
ویرایش دستوری
وقتی صحبت از ویرایش دستوری در ویراستاری می‌شود، منظور کاربرد نشانه‌های ویرگول، نقطه و غیره در مکان درست خود می‌باشد که در رساندن صحیح منظور و مفهوم کلی کتاب و متن بسیار تأثیرگذار هستند. استفاده‌ی غلط از علامت تعجب، علامت سؤال، دو نقطه، علامت نقل قول، ویرگول، نقطه ویرگول و غیره علاوه بر اینکه می‌تواند خواننده را عصبانی کند، سبب کج فهمی در مطلب شده و گیرایی و جذابیت متن از دست خواهد رفت.
برخی افراد از نرم افزارهایی مانند ویراستیار کمک می‌گیرند تا با دقت زیاد و الگوریتم‌های پیشرفته‌ی خود به ویرایش متن، ویرایش دستوری، متن بپردازد و هزینه ویراستاری کمتری با این روش پرداخت کنند. با این وجود بسیاری از مؤلفین نسبت به این مورد بی‌توجه بوده و کیفیت نوشته‌ی خود را پایین می‌آورند.
ویرایشگری ادبی
وقتی صحبت از ویراستاری ادبی در ویرایش کتاب یا متون دیگر می‌شود منظور، مجموعه تلاش‌های یک ویراستار در جهت افزایش و ارتقای کیفیت و بهبود خوانایی متن شده تا اثرگذاری آن چندین برابر شود. مزیت این نوع ویرایشگری در مقالات، افزایش ارجاع پذیری و IF یا ضریب تأثیر مقاله می‌باشد. ویرایش متن ادبی علاوه بر داشتن مهارت و دانش مورد نیاز، نیاز به تجربه‌ی کافی هم دارد تا بتوانید به صورت حرفه‌ای آن را پیاده‌سازی کنید. (منبع خارجی)
مجموعه کارهایی که یک ویراستار در این نوع از ویرایشگری انجام میدهد عبارتند از:
- برطرف‌سازی خطای دستوری
- رفع انحرافات پیش آمده نسبت به زبان علمی
- ابهام زدایی و افزایش شفافیت متن
- هموار‌سازی و یک‌دست کردن متن و سبک نگارش شده
- اصلاح علائم و نشانه‌هایی که با هدف جداسازی و اتصال بخش‌ها و جملات مختلف بکار می‌روند
- بررسی کامل شیوایی و رسایی متن
ویراستاری داستانی
هنگامی که در مورد ویراستاری از نوع داستانی صحبت می‌شود، یعنی قرار هست کتاب‌های رمان و داستان مورد بازبینی و ویرایش قرار گیرند. در این نوع از متون، ویراستار باید هر گونه نقص و کم و کاستی را رفع کند و در صورت لزوم و تأیید نویسنده مواردی را نیز به آن اضافه نماید و همچنین مواردی که احساس شود زیاد به حاشیه رفته و زیاده گویی‌های بی‌فایده وارد متن شده نیز باید حذف شوند. نمونه‌ی این حذفیات را در ویرایشگری کتاب 100 سال تنهایی اثر گابریل گارسیا مارکز شاهد بودیم که با حذف صد صفحه از آن، گیرایی و جذابیت آن چندین برابر گشت و سبب شد فروش بسیار زیادی نیز پیدا کند.
قواعد نگارشی
قواعد و اصول نگارشی در ویراستاری از اهمیت زیادی برخوردار هستند به صورتی که اگر در متون مورد ویرایش توسط شما، این قواعد رعایت شده باشند، متنی بسیار خوانا و گیرایی تولید خواهد کرد. برخی از متون در روزنامه‌ها، مقالات و حتی نامه‌ها دارای فقر قواعد نگارشی بوده و یا اصلا بکار گرفته نشده‌اند.
در این قسمت مواردی را مطرح می‌سازیم که در زمره‌‌ی قواعد نگارشی بوده و رعایت آن‌ها توسط ویراستار الزامی است:
- استفاده‌ی صحیح از علائم نگارشی مانند: علامت نقطه، کاما یا ویرگول، علامت پرسش، علامت تعجب یا توجه، علامت کولون یا دو نقطه، گیومه یا نقل قول، سِمی کولون یا نقطه ویرگول، پرانتز، قلاب یا کروشه و خط تیره.
- جمع بستن اشتباه اسامی مانند: اضافه کردن پسوند جمع «ات» به انتهای کلمات فارسی، اضافه کردن «ین» به انتهای کلمات و جمع مکسر کلمات با قواعد فارسی.
- بکارگیری تنوین برای کلمات فارسی
- پیاده‌سازی قالب مرتبط با کلمات عربی بر روی کلمات فارسی
- حذف نابجا به قرینه‌ی لفظی
- استفاده از فعل‌های ناقص
- ساخت مصدر با پسوند «یّت» به انتهای کلمات فارسی
این موارد و دیگر اشتباهات رایج اگر در متن نوشته شده مشاهده گردند، وظیفه‌ی اصلاح آن با ویراستار در چارچوب قواعد نگارشی است.
قواعد نشانه گذاری
در ویرایشگری، منظور از بکارگیری و اصلاح قواعد نشانه گذاری در متن پیش روی ما، یعنی همان علائم و نشانه‌هایی که به ما در فهم و خواندن متن کمک بسیار زیادی می‌کنند و از ایجاد شدن ابهام جلوگیری می‌کنند. (کتاب اصول ویرایش به زبان انگلیسی)
برخی از نشانه‌ها و علائم عبارتند از: ویرگول، نقطه ویرگول، نقطه، دو نقطه، نقل قول یا گیومه، علامت سؤال، نشانه‌ی تعجب، پرانتز، کروشه، خط فاصله، خط ممتد (_)، سه نقطه، ممیز، ایضاً و ستاره.
هر کدام از این نشانه‌ها باید در جای صحیح خود بکار برده شوند که متأسفانه تعداد کثیری از مؤلفین این موارد را رعایت نمی‌کنند یا از همان ابتدا، بکارگیری تمام آن‌ها را به ویراستار می‌سپارند و به همین دلیل متون فارسی پر از اشتباهات ریز و درشت می‌باشد و کار ویراستاری بسیار پیچیده و زمان بر خواهد شد. اما در ویرایش متن انگلیسی این غلط‌ها بسیار کمتر مشاهده شده و خود مؤلف از همان ابتدا خود را مقید به رعایت آن‌ها می‌داند لذا در مرحله‌ی ویراستاری نیز کار راحتی پیش روی ویراستار خواهد بود. علت این کار نیز این است که فرد نویسنده بهتر با متن ارتباط برقرار می‌کند و به کاربرد مناسب هر یک، اشراف بیشتری خواهد داشت. در ادامه به کاربرد صحیح برخی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.
ویرگول
هدف از کاربرد ویرگول در جملات فارسی، توقف کوتاه است که در ویرایشگری باید دقت زیادی به آن شود مانند:
- بین جملات یک عبارت که در مجموع‌بخشی از یک عبارت کامل هستند به عنوان مثال: کارهایی که برخی افراد انجام می‌دهند، زیبنده‌ی آن‌ها نیست.
- بعد از کلماتی که نقش توضیحی، بدل یا عطف بیان دارد و در داخل یک جمله آورده شده‌اند مانند: محمد، با هوش سرشار خود، هر مسأله‌ای را حل می‌کرد.
- بین چند کلمه‌ی واحد که در متن بکار برده می‌شود مانند: آب، غذا و مسکن از واجبات تداوم هر زندگی است.
- هرجایی که احتمال خوانده شدن کلمه با کسره‌ی اضافه داده شود: خانه، امن باید باشد تا به آن محل آرامش بگوییم.
- به منظور جداسازی بخش‌های مختلف نشانی محل زندگی اشخاص و غیره مانند: تهران، سرسبز، کوچه‌ی شکوفه 6، کد پستی 25863
- در ابتدا و انتهای جملاتی که دعایی و معترضه هستند مانند: پس سپاهیان، به فرمان پروردگار، رعیت را دژهای استوارند.
نقطه ویرگول
هدف از کاربرد ویرگول در جملات فارسی، توقف است اما میزان آن از ویرگول بیشتر و از نقطه کمتر است که در ویرایش متن باید دقت زیادی به آن شود مانند:
- در جملاتی که بسیار طولانی هستند و بخش‌های مختلف آن باید از هم جدا شوند مانند: امروز ساعت‌ها منتظر رفیق قدیمی خود ماندم؛ اما محل قرار را ترک نکردم، زیرا حدس زدم مشکلی برای او پیش آمده باشد.
- در جملاتی که نقش توضیحی دارند و باید قبل از کلماتی مانند (مثلا، یعنی، به عبارت دیگر، در نتیجه، در این صورت، چنان که، با وجود این، با این حال، با این همه، برای نمونه، به فرض، همان طور که، از این رو) آن را بکار برد و بعد از آن نیز ویرگول می‌آید مانند: ایران تاریخ پر فراز و نشیبی را طی کرده است؛ مثلا دوره‌ی مغول یکی از آن‌ها است.
دو نقطه
این علامت در ویرایشگری بیشتر در موارد زیر کاربرد دارد:
- قبل از جملهی نقل قول مانند: امام می‌فرمایند: پاکیزگی نشانه‌ی ایمان است.
- قبل از جمله‌ای که به صورت خلاصه بیان شده است مانند: تحول بزرگی در سال‌های قدیم رخ داد: مغول حمله نمود و همه چیز از بین رفت.
- پس از آوردن معنای کلمات مانند: دسته: گروه، جماعت، زمره
- بعد از کلمات تفسیری مانند (یعنی، مثال، چنان که و غیره) مانند: وقتی ارباب افسار را به او داد، یعنی: برو آن را در طویله بگذار.
علائم سجاوندی
علائم سجاوندی در ویراستاری نیز همان نقطه گذاری یا علائم و نشانه‌هایی هستند که در بخش‌های قبلی به آن اشاره کردیم که عبارتند از (نقطه، ویرگول، نقطه ویرگول، دو نقطه، گیومه، علامت سؤال، علامت تعجب، پرانتز، کروشه، خط فاصله، خط ممتد، سه نقطه، ممیز، ایضاً، ستاره).
هر یک از موارد گفته شده کاربرد خاص خود را در ویرایشگری دارند که در بخش‌های قبلی سه مورد از آن‌ها را بیان کردیم. به عنوان مثال، نقل قول هنگامی بکار می‌رود که یا بخواهیم دقیقا جمله‌ای را از کسی نقل قول کنیم، کلمات و اصطلاحات تازه‌ای را از واژگان غربی وارد جملهی خود سازیم یا قصد داشته باشیم عنوان کتاب یا مقاله و شعری و… را در بین جملات خود وارد کنیم.
علامت سؤال نیز در ویرایش متن به عنوان نمونه در مواردی بکار می‌رود مانند: انتهای عبارات پرسشی، بعد از کلمه‌ای که به عنوان جایگزین جملهی پرسشی است یا در مواقعی که داخل پرانتز می‌آوریم تا شک و تردید خود را نسبت به یک عبارت یا ادعایی مطرح سازیم. همچنین در مواردی که عنوان یک کتاب و… را داخل متن آورده‌ایم و در ادامه آن را معرفی می‌کنیم.
